[ මැක්සිම් ගෝර්කිගේ අභාවය සිදුවූ අවස්ථාවේ ලියොන් ට්‍රොට්ස්කි විසින් 1936 ජූලි 09 වැනි දින සහිතව නෝර්වේහිදී ලියන ලද සමරු සටහනේ මෙම ඉංග්‍රීසි පරිවර්තනය, 1936 සැප්: - ඔක්: International Review හි පළමු වරට පළ වූවකි. මවිසින් එය සිංහලට නැඟුණේ Portraits - Political & personal By Leon Trotsky කෘතියෙනි.]

ගෝර්කි මිය ගියේ තමාට කීමට තවත් කිසිවක් ඉතිරිව නොමැති කලකය. පසු ගිය 40 වසර තුළ රුසියානු බුද්ධිමතුන්ගේ හා කම්කරු පන්තියේ නැගීම කෙරෙහි දැඩි බලපෑමක් ඇති කළ ශ්‍රේෂ්ඨ ලේඛකයෙකුගේ අභාවය බෙහෙවින් දරාගත හැක්කක් වූයේ එබැවිනි.

ගෝර්කි තම සාහිත්‍ය කාරිය ඇරඹුවේ යන එන මං නැති සාහිත්‍යකාරයෙකු වශයෙනි. කලාකාරයෙකු හැටියට ඔහුගේ හොඳම කාලය මෙය විය. නැති වීමට කිසිවක් නොමැති මිනිසුන් තුළ පිහිටි නිර්භීත ජීව ගුණය, පාතාල සමාජ පන්තියේ සිට රුසියන් බුද්ධිමතා වෙතට ගෙන යන ලද්දේ ගෝර්කි විසිනි. රුසියන් බුද්ධිමත්තු සාර්වාදයේ යදම් සුනුවිසුනු කර දැමීමට සූදානමින් සිටියහ. ඔවුන්ට නිර්භීත භාවය අවශ්‍යව තිබුණි. එහි ජීව ගුණය මහජනතාව වෙත බෙදා හළේ ඔවුන්ය.

කෙසේ වුවද යන එන මං නැත්තෙකුට විප්ලවයේදී සොරකම හා මිනීමැරීම හැරෙන්නට වෙන කළ හැකි කාරියක් නොතිබුණි. ගෝර්කි කරපිට තබාගත් රැඩිකල් බුද්ධිමත්තු 1905 දෙසැම්බර් වන විට රුසියානු කම්කරු පන්තිය සමග උනුනුන්ට එරෙහිව මුණ ගැසුණහ. ගෝ්ර්කි අවංකව ක්‍රියා කළේය. එය එක අතකින් වීර ක්‍රියාවකි. ඔහු තම මුහුණ හැරවූයේ කම්කරු පන්තිය දෙසටය. මේ මුහුණ හැරවීමේ වැදගත්ම පලය වූයේ 'අම්මා' නවකතාවය. ලේඛකයාට පුළුල් දර්ශන පථයක් විවෘත විය. ඔහු ගැඹුරට කනින්නට පටන් ගති. එහෙත් සාහිත්‍ය ශික්‍ෂණයක් හෝ දේශපාලන අභ්‍යාසයක් නොමැතිවූ ඔහුට තම පළමු නිර්මාණාත්මක අවධියේ පැවති ස්වයංභූ ප්‍රතිභාව යළි පිහිටුවා ගත නොහැකි විය. ඉහළ නැගීමේ ආශාවෙන් මඩනා ලද යන එන මං නැත්තා තුළ තර්කය කෙරෙහි තැන්පත් නැඹුරුවක් ඉස්මතු වුණි. කලාකරුවා උපදේශකයාගේ තැනට වැටුණි. ප්‍රතිවිප්ලවය පැවති වසරවලදී කම්කරු පන්තිය විවෘත දේශපාලන වේදිකාව අත හැර ගොස් සිටියේය. එසේම ගෝර්කිගේ පැරණි සතුරු - මිතුරා වන රුසියානු බුද්ධිමත්තුද ඒ වන විට ආගම කෙරෙහි උනන්දුව දක්වමින් උන්හ. ගෝර්කි දෙපිරිස සමගම පයුරුපාසනය කළේ එක සමානවය. අභාවප්‍රාප්ත ලුනචාර්ස්කි සමග එක්වූ ගෝර්කි එකල කාලීන විලාසිතාවක්ව පැවති මිථ්‍යා මතවාදයට හිස නැමූවේය. Confession නමැති ඔහුගේ දුර්වල නවකතාව මෙම ආධ්‍යාත්මික පරාජය පිළිබිඹු කරන සිහිවටනයක් වැනිය. මේ අසාමාන්‍ය ස්වයං - ශිෂ්‍යයාගේ චරිතය හැඩ ගැසීමේදී
අන් හැම ගති ලක්ෂණයකටම වඩා ගැඹුරට පිහිටා තිබුණේ සංස්කෘති - වන්දනාවය. පළමු වරට පමාවී මුණගැසුණු මෙම සංස්කෘති කාන්තාව හමුවීමත් සමගම හටගත් සලකුණ කිසි දා ඔහුගේ ජීවිතයෙන් අකා මකා ලිය නොහැකි විය. විචාරවත් තක්සේරුවක් කිරීමට නිදහසක් ලබා දෙන පරතරයක් තමා හා සංස්කෘතිය අතර පවත්වා ගැනීමට ඔහුට බැරි වූයේ ඊට අවශ්‍ය චින්තන ශික්ෂණය හා ඉතිහාසය පිළිබඳ ස්වයං පරිඥානය ඔහු තුළ නොමැතිවූ බැවිනි. සංස්කෘතිය කෙරෙහි ගෝර්කි තුළ පැවතියේ යන්තර පැලඳීමක්, පිළිම වන්දනාවක් වැනි ආකල්පයකි.

ගෝර්කි යුද්ධය දෙස බැලුවේ මනුෂ්‍යත්වයේ සංස්කෘතික අගයන් පිළිබඳ හැඟීමකිනි. තම ඇට මිදුලුවල සිටම ඔහු රුසියානුවෙකි. එහෙත් විශ්ව සංස්කෘතික පුද්ගලයෙකු වශයෙන් එපමණටම අන්තර්ජාතිකයෙක් නොවීය. ඔහු කිසි දිනක යුද්ධය පිළිබඳව විප්ලවවාදී දැක්මකට හෝ සංස්කෘතිය පිළිබඳව තර්කානුකූල අවබෝධයකට හෝ එළඹ නොසිටියේය. කෙසේ වුවද ඔහු සමකාලීන ජාති හිතෛෂී බුද්ධිමය සහෝදර සමාගමට ඉහළින් තම හිස ඔසවා සිටියේය.

ගෝර්කි 1917 විප්ලවය පිළිගත්තේ එහෙම පිටින්ම වාගේ සංස්කෘතික කෞතුකාගාරයක අධ්‍යක්ෂවරයෙකුගේ ලීලාවෙනි. ඔහු තැති ගැනුණි. ම්ලේච්ඡ හමුදා ක්‍රියාවන් සහ වැඩ නොකර සිටින සේවකයන් ගැන ඔහු බියට පත් විය. කලහයෙන් තොර විප්ලවයක් පමණක් අනුමත කළ වාම පාක්ෂික බුද්ධිමතුන් පිරිසකට ඔහු යළි එක් වුණි. කලහකාරී වූවක් නොවුවද ඔහු ඔක්තෝබර් විප්ලවය පිළිගත්තේ සම්පූර්ණ සතුරෙකු වශයෙනි.

ඔක්තෝබර් විප්ලවයේ ජයග්‍රහණයට හුරුපුරුදුවීම ගෝර්කිට අතිශය දුෂ්කර කාරියක් විය. මුළු දේශය තුළම ප්‍රචණ්ඩ උද්ඝෝෂණ රජ කළේය. බුද්ධිමත්තු කුස ගින්නෙන් හා වධ බන්ධනවලින් පීඩා වින්දහ. සංස්කෘතිය අනතුරට මුහුණ පා තිබුණි.නැතහොත් එසේ මුහුණ පා ඇතුවා සේ පෙනුණි. එම වසරවල ගෝර්කි ප්‍රධාන වශයෙන්ම කැපී පෙනුණේ සෝවියට් බලධාරීන් හා පැරණි බුද්ධිමතුන් අතර ක්‍රියාත්මකවූ බේරුම්කරුවෙකු හැටියටය. විප්ලවය නමැති උසාවිය තුළ ඔහු ඔවුන්ගේ නීතිඥයා විය. ගෝර්කිට ආදරය කළ, ඔහු අගය කළ ලෙනින් බිය වූයේ ඔහු තම සම්බන්ධකම්වලට හා දුබලකම්වලට ගොදුරු වේ යයි සිතමිනි. අවසානයේ ගෝර්කිට ස්වේච්ඡාවෙන්ම සිය රට හැර යෑමට සැලැස්වීමට ලෙනින් සමත් විය.

ගෝර්කි සෝවියට් පාලනය සමග සමාදාන වූයේ කැලඹිලි අවසන්වී රටේ ආර්ථික හා සංස්කෘතික නැගීමක් ඇතිවෙන බවට සාක්කි පහළ වන්නට වූ පසුවය. අධ්‍යාපනය වෙත යොමුවුණු මහා ජනතා ව්‍යාපාරය ඔහු උණුසුම් ලෙස අනුමත කළේය. ඊට කෘතගුණ දැක්වීමක් වශයෙන් ඔහු ඔක්තෝබර් පෙරළියට තම ආශීර්වාදය පළ කළේ ආපස්සට බලපාන ලෙසය.

ඔහුගේ ජීවිතයේ අවසාන කාලය නිසැක ලෙසම ඔහුගේ පරිහානි කාලය විය. එහෙත් මේ පරිහානිය පවා ඔහුගේ ජීවිත කක්ෂයේ ස්වාභාවික කොටසක් විය. උපදේශකවාදය කෙරෙහි වූ ඔහුගේ නැඹුරුව ඊට හිමි පරම අවස්ථාව අත්පත් කර දුන්නේය. ගෝර්කි තරුණ ලේඛකයන්ගේ පමණක් නොව පාසල් සිසුන්ගේ පවා ගුරුවරයා වූයේ වෙහෙස නොබලමිනි.

ගෝර්කි හැම විටම ඉගැන්වුයේ හරි දේ නොවේ. එහෙත් ඔහු එය කළේ අවංක අවධාරණයකින් හා විවෘත ත්‍යාගිශීලීත්වයකිනි. ඔහු හා නිලධාරි ගණයා අතර පැවති සමීප මිත්‍රත්වයට සරිලන පරිද්දෙන් මෙනි. මේ වනාහි ඔහුගේ මානුෂික, ඇතැම්විට ඕනෑවට වඩා මානුෂික, ගති පැවතුම්ය. ඒත් සමගම තාක්ෂණය, විද්‍යාව සහ කලාව කෙරෙහි පෙර පැවති අවධානයද ඉස්මතුව පැවතුණි. සංස්කෘතිය වෙනුවෙන් කරන සේවය පරම සේවයක් ලෙස සැලකෙන්නකි. නිලධාරි ගණයාගෙන් තොරව ට්‍රැක්ටර් , පස් අවුරුදු සැලසුම්, විශේෂයෙන් මුද්‍රණ යන්ත්‍ර සහ කඩදාසි සැපයුම් ආදි කිසිවක් ලබාගත නොහැකි බව ගෝර්කි සැබවින්ම විශ්වාස කළේය. එබැවින් ඔහු බාල කඩදාසිවලට සහ 'කම්කරු පන්ති' (Proletarian) ලේබලයෙන් හැඳින්වුණ අප්‍රසන්න සාහිත්‍ය බයිසැන්තිනියානු (Byzantinism) වාදයට සමාව දුන්නේය.

රට හැර ගිය සුදු ජාතිකයන් වැඩි දෙනෙකු ගෝර්කිට වෛර කළේ ඔහු 'දේශද්‍රෝහියෙකු' (Traitor) ලෙස නම් කරමිනි. ඔහු පාවා දුන්නේ කුමක්ද යන්න හරියටම පැහැදිලි නැත. ඔහු පුද්ගලික දේපළ ක්‍රමයට ද්‍රෝහී වූවෙකු ලෙස සැලකූ නිසා වත්ද?

'ආදි ජනයා' ගෝර්කි කෙරෙහි දැක්වූ වෛරය මේ ශ්‍රේෂ්ඨ මිනිසාට ඉතාමත් සුදුසු අතිශය ප්‍රශස්ත ප්‍රණාමයක් වැනිය.

ගෝර්කි නමැති ලේඛකයාගේ තවමත් උණුසුම් සිරුර මත සෝවියට් පුවත්පත් පැසසුම් කඳු ගසන්නේ ඉවක් බවක් නැතිවය. ඔවුන් ඔහු හඳුන්වන්නේ ධීමතෙකුට (Genius) වඩා අඩු කෙනෙකු හැටියට නොවේ. ඔවුන් ඔහු වර්ණනා කරන්නේ 'ශ්‍රේෂ්ඨම ධීමතා'
(Greatest Genius) හැටියටය. මෙවැනි පැසසුම්වලට ගෝර්කි කිපී ඔරවන්නෙකු බව නිසැකය. එහෙත් නිලධාරිවාදී මධ්‍යම පන්තියට සේවය කරන පුවත්පත්වල මැනීම එය වන්නේය. ස්ටාලින්, කගනෝවිච් සහ මිකෝයන් ඔවුන්ගේ ජීවිත කාලයේදීම ධීමතුන්ගේ මට්ටමට ඔසවා තබා ඇති කලක ගෝර්කිට ඔහුගේ මරණයේදී එම විශේෂණය පිරිනැමීම කෙනෙකුට පිළිකෙව් කළ නොහැකිය. පැහැදිලිවම පිළිගැනුණු ශ්‍රේෂ්ඨ සාහිත්‍ය ප්‍රතිභාවක් හැටියට ගෝර්කි රුසියානු සාහිත්‍ය ඉතිහාසයට ඇතුළු වනු අවිවාදයෙන්ම සිදුවන්නකි. එහෙත් ධීමතෙකු හැටියට නොවේ.

මියගිය ලේඛකයාගේ ප්‍රතිරූපය මොස්කව් නුවර මවා ඇත්තේ අකුටිල විප්ලවවාදියෙකු හා 'නොසෙල්වෙන බොල්ෂෙවික් වාදියෙකු' ලෙසිනි. මේවා නිලධාරි ගණයාගේ මවාපෑම් පමණි. 1905 පමණ ගෝර්කි බොල්ෂෙවික්වාදයට පිවිසුණේ තවත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පිරිසක් සමගය. එහෙත් ඔවුන් සමගම ඔහු වෙන්ව ගියේ බොල්ෂෙවික්වාදීන් සමග පුද්ගලික මිත්‍ර සම්බන්ධකම් අත් නොහරිමිනි. ඔහු පක්ෂයට ඇතුළු වුණේ ස්ටාලින් බලවත්ව සිටි කාලය තුළය. ඔක්තෝබර් විප්ලවය හා සිවිල් යුද්ධය පැවති කාලය තුළ බොල්ෂෙවික්වාදීන් කෙරෙහි ඔහු තුළ වූ සතුරුකම මෙන්ම ස්ටාලින්වාදී නිලධාරී පාලනයට ඔහු දැක්වූ සහයෝගයද මගින් පැහැදිලිව ප්‍රකට වන්නේ කිසි දිනක ගෝර්කි විප්ලවවාදියෙකුව නොසිටි බවය.කෙසේ වුවද ඔහු විප්ලවයේ සැටලයිටයක්ව සිටි බව ඇත්තකි. ගුරුත්වාකර්ෂණ බලයෙන් දැඩි ලෙස බැඳීම කරණකොටගෙන තම මුළු ජීවිතය පුරාම ගෝර්කි රුසියානු විප්ලවය වටා කරකැවෙමින් උන්නේය. සෑම සැටලයිටයකට වාගේම ඔහුටද තමාට හිමි අවධි පැවතුණි. විප්ලවයේ හිරු ඇතැම් විට ඔහුගේ මුහුණ එළිය කළේය. ඇතැම් විට එය ඔහුට පිටු පෑවේය. ඒ සෑම අවධියකදීම ගෝර්කි තමාටත් තම අමුතු වූත් මහත් සේ පොහොසත් වූත් සරල මෙන්ම සංකීර්ණ වූත් ගති ස්වභාවයටත් සත්‍යවාදී ලෙසම පැවතුණේය. කුලුපග වැනුමකින් හෝ අතිශයෝක්ති පැසසුමකින් තොරව ගෞරවයෙන් හා කෘතවේදීත්වයෙන් යුතුව පමණක් අපි ඔහුගෙන් වෙන් වෙමු.මේ ශ්‍රේෂ්ඨ ලේඛකයා සහ ශ්‍රේෂ්ඨ මිනිසා ඉතිහාසයේ එක්තරා යුගයක තම සලකුණ පිහිටුවා ඇත. ඔහු අලුත් ඓතිහාසික මාවත් බිහිකිරීමට උපකාර වී ඇත.