අලි ඇතුන්, කුළු මීමුන්, වල් ඌරන්, වලසුන්, දිවියන් වැනි භයානක වන සතුන් රජයන මහා වනාන්තරයයි. බැලූ බැලූ හැම අතකම පෙනෙන්නේ අහසට අත් දිගු කරගත් විසල් ගස් කොළන්ය. පල බරින් යුත් මොර, පලූ වැනි ගස්ද නම් නොදන්නා තවත් විවිධ වනගත ගස් වලින්ද පිරුණු මේ සොඳුරු වනගහනය සැඳෑ හිරුගේ කිරණින් නැහැවෙමින් පවතී. කුමන නම් ගත් මේ සොඳුරු වන ගහණය මැද ඇති ඉපැරණි බෞද්ධ සිද්ධස්ථානය දැක බලා ගැනීමට යෑම අපේ අරමුණය. වන ජීවි නියාමක නිශාන් සුරවීර ඒ ගමනට අප කැටුව යෑමට සූදානම්ව හිඳියි. වියැළි ගුරුපාරේ දුවිලි අවුස්සමින් ඉදිරියට යන අපේ වාහනය කුමන වනමැදට වූ ප‍්‍රධාන පාරෙන් අතුරු පාරකට හැරවුණි. වසර 250කට පෙරාතුව පැවැති නාග පබ්බත සේනාසනය එවකට රෝහණ රාජධානියට අයත් ප‍්‍රමුඛ පෙළේ සිද්ධස්ථානයකි. රටේ නන් දෙසින් එන බැතිමතුන්ගේ වන්දනා මානයට ලක් වූ මේ පුද බිමේ එදා හිමිවරු සිය ගණනක් බවුන් වැඩූහ. අක්කර හතළිහක තරම් වපසරියක පිහිටි ගල්ලෙන් සිය ගණනක් තුළ වාසය කළ මේ හිමිවරු තම බණ භාවනා කටයුතු නිදහසේ කරගෙන ගිය බව කියති. එහෙත් ඒ සශ්‍රීකවත් රෝහණ රාජධානිය කලෙක විනාශ වී ගියේ සියලූ පුදබිම්ද වනගහණයේ ගිල්වාලමිනි. එබඳු පුදබිම් රෝහණය පුරා විසිර පැතිර පවතී. මේ පුදබිම් අතර මුහුදු මහා විහාරය, නීලගිරි සෑය, මඟුල් මහා විහාරය ඇතුළු තවත් විහාරාරාම රැසක නටබුන් මතුකරගෙන පිළිසකර කර තිබේ. එහෙත් නාග පබ්බත සේනාසනය නම් තවමත් වන මැද හැංගුනු නටබුන් ගොඩක් පමණි. එදා රහතුන් වැඩ සිටි ගල්ලෙන් වල අද වාසය කරන්නේ වලසුන් සහ දිවියන්ය. වනගත මාවත කෙමෙන් රූස්ස ගස් වලින් ගහණ විය. ඒ සමඟ අහසට නැගුණු විසල් ගල් කුළු රැසක් දර්ශනය වෙමින් තිබිණි. ඔය පේන්නේ බමරගස්තලාව තමා. අපේ මග පෙන්වන්නා කීවේය. එකකට එකක් නුදුරෙන් පිහිටි මේ උස් ගිරි ශිඛර වලින් වැඩිකොටසක් රූස්ස ගස්වලින් වැසී පවතී. වාහනයකට යා හැකිව තිබූ අන්තිම ඉසව්වට ගිය අපි වාහනයෙන් බැස්සෙමු. අපේ රියැදුරු වාහනය ආපසු හරවා ගත්තේය. ‘‘අලියෙක්වත් ආවොත් ඇරදාලා යන්න එපාය’’ ඔහු කීවේ සිනාසෙමිනි. නිෂාන් වාහනයෙන් බැස්සාට පසුව අපිද ඉන් බැසගත්තෙමු. එහෙත් ඔහු අඩියක්වත් ඉදිරියට තැබුවේ නැත. හිටිවනම සිටිමත් හාත්පස නෙත් යැවූ ඔහු බලන්නට ඇත්තේ වන මෘගයකු කොතැනක හෝ සැඟවී සිටියිද කියා විය යුතුය. අලි, කොටි, වලසුන් වල් ඌරන් හා කුළු හරක් මේ වන ගැබෙහි ජීවත් වෙති. සැරිසරති. උන්ගේ බැල්මෙන් අපේ සිරුරු මඟ හරවාගත යුතුය. පසෙක වැටී තිබූ ගසකින් අත්තක් කඩාගත් නිෂාන්, ළඟම තිබූ ගසක කඳකට තට්ටු කළේය. ඉන් නැඟුණු හඬ අවට පරිසරයේ වැදී දෝංකාර දුන්නේය. මොහොතක් නිහඬව ගෙවී ගියේය. නිෂාන් අතවු දණ්ඩ දෙවැනි වතාවටත් ගසක කඳක පතිත විය. නැවත වතාවක් පරිසරයේ නිහඬ බව බිඳී ගියේය. අපි පසෙක වූ අඩිපාර දිගේ ඉදිරියට ගියේ තවත් මිනිත්තු කිහිපයකට පසුවය. වන මෘගයකු සිටියේ නම් ඌට පලායන්නට හොඳටම ඉඩකඩ තිබේ. අඩිපාර යොමු වූයේ කන්දකටය. මිනිත්තු හතර පහකින් පමණ අපි එක්තරා ගල්කුලක් පාමුලට පිවිසුනෙමු. ඒ ගල්කුල පාමුල විසල් ලෙනකි. ඒ ලෙන තුළ සැතපෙන බුදු රුවකි. කුමන වන මැද බඹරගස්තලාව ලෙස අද හැඳින්වෙන එදා ශ්‍රී නාග පබ්බත සේනාසනය වූ මෙතැනදී අපට දැනුනේ සංවේග වේදනාවකි. සැතපෙන බුදුරුවෙහි සිරස මුළුමනින්ම කඩා බිඳ දමා තිබිණි. සිරස සුන් බුදු පිළිමයෙහි  බඳ කොටස හාරා තිබිණි. එසේම එහි පාද යුග්මයද කැඞී ගොසිනි. ‘‘නිදන් හොරු කඩා දාලා...’’ නිෂාන් කීවේය. රෝහණ රාජ්‍යය විනාශ කළ සතුරන් අතින්වත් නොකැඩුණු ශ්‍රී නාග පබ්බත සේනාසනයේ සැතපෙන බුදුරුව, අපේම මිනිසුන් විසින් කඩා බිඳ දමනු ලැබීම මොනතරම් ඛේදජනකද? මේ බුදු පිළිම අභ්‍යන්තරයේ වටිනා වස්තු තැන්පත් කර ඇතැයි නිදන් හොරු සිතුවත් එවැනි වටිනා කිසිවක් මේ බුදු පිළිම තුළ නැත. බුදු පිළිමයක් යනු මෙරට බෞද්ධ ජනතාවට වටිනාකමක් ගිනිය නොහැකි තරමේ පූජනීය වස්තුවකි. එහෙත් අපේ නරුම මිනිසුන් වස්තු තණ්හාව නිසාම ඒ වටිනා බුදු පිළිමද කඩා බිඳ දමති. මේ සැතපෙන බුදුරුව විනාශ කර ඇත්තේද වස්තු තණ්හාවෙන් මැඩුණු නිදන් හොරුය. ගල්ලෙන කටාරම් කෙටුවකි. මහා වැස්සකදී වූවත් එක වතුර පොදක්වත් මේ පිළිමයට නොවැටෙන පරිදි ඒ කටාරම් කොටා තිබේ. පිළිමය වටවන්නට යෙදු ගඩොල් බිත්තිද, අද නටබුන් ව ගොස්ය. අවට තවත් ගල් ශිඛර ගණනාවකි. එදා ඉසුරුබර වූ නාග පබ්බත සේනාසනයට අයත් ආකාස චෛත්‍යය තිබූ ගල් ශිඛරය පසෙකය. එහි මුදුනෙහි චෛත්‍යයක නටබුන් මොනවට පෙනෙයි. අවට තවත් ගල් ශිඛර කිහිපයකි. අපි ඉන් එකකට ගොඩවුණෙමු. කුමන වන උයනේ බොහෝ තැන් මොනවට පෙනෙයි. එදා මෙහි පැමිණි බැතිමතුන් මොනතරම් නම් චිත්ත තෘප්තියක් ලබන්නට ඇත්දැයි මට සිතෙයි. අවටින් පෙනෙන දසුන ඒ තරමටම මනරම්ය. වෙන එකක් තබා කුමන මුහුද පවා මෙතැනට යම්තමින් වුව පෙනෙයි. මේ හුඟාක් ලෙන් වල වැද්දන්ගේ චිත‍්‍ර තියෙනවා. ඒකෙන් තේරෙන්නේ හුඟාක් ඉස්සර කාලෙක මේ ලෙන්වල වැද්දෝ ජීවත් වුණු බව. නිෂාන් කියන්නේය. එකල විසූ වැදි ජනතාව ඔවුන් දුටු බොහෝ දේ ගල් ලෙන් බිත්තිවල ඇඳ තැබුවේ හුදු  විනෝදයට විය යුතුය. අනාගත ලෝකයට ආදි කල්පිත වැදි ජීවිතය ගැන දැනුමක් ලබාදෙන්නට නම් නොවේ. එහෙත් අපි අද එදා වැදි චිත‍්‍ර ඔස්සේ ඔවුන්ගේ සංස්කෘතිය තේරුම් ගැනීමට සමත්ව සිටිමු. තවත් කිවයුත්තකි. සුප‍්‍රකට ලේනම වැදි පරපුර වාසය කළේද මේ බඹරගස්තලාවේ කිට්ටුවය. එමගින් ද මේ ලෙන් වැදි ජනතාවගේ වාසභවනව තිබූ බව ඔප්පු වෙයි. එසේම ඓතිහාසික රෝහණ රාජධානියේ සෞභාග්‍යය පිළිබඳවද අපි යමක් තේරුම් ගත්තෙමු. අන්ධකාරය කෙමෙන් වනපෙතට පාත්වන්නට විය. ඉතින් අපි මේ ඉපැරණි පුණ්‍ය භූමියෙන් නික්මුනෙමු. මේ සේනාසනය අක්කර 42ක් පුරාවට පැතිරීලා තියෙනවා. හැමතැනම ගල්ලෙන්. ඒ කාලේ රෝහණ රාජධානියට අයිති ප‍්‍රධාන පෙළේ පුදබිමක් තමා මේ. වන ජීවියේ නිෂාන් කීවේ ආපසු වාහනය වෙත පිවිසෙමිනි. ඒ අපේ ආපසු ගමන පිණිසය.
ස්තූතිය, කුමන වනෝද්‍යාන පාලක, සුරංග රත්නායක මහතාට
ආකාස චෛත්‍යය සිරස කඩා දමා ඇති බුදු පිළිමය සිරස කඩා දමා ඇති බුදු පිළිමය කුමන වැව