වර්ධනය වන ඩිජිටල් ආර්ථිකයක යථාර්ථය පිළිබිඹු කිරීම සඳහා ශ්‍රී ලංකාව සිය බදු ක්‍රමය නැවත සකස් කිරීමට පටන් ගන්නා විට තීරණාත්මක සංක්‍රාන්තියකට මුහුණ දී සිටී. ඊ-වාණිජ්‍යය සහ මාර්ගගත වෙළෙඳ දැන්වීම්වල සිට ප්‍රවාහ වේදිකා සහ සේවා සපයන්නන් ලෙස මෘදුකාංග දක්වා අංශ හරහා සිදුවන වේගවත් ඩිජිටල් භාවිතයත් සමග, මෙම පුළුල් වන වසම ග්‍රහණය ගැනීම සඳහා රටේ බදු තන්ත්‍රය පරිණාමය විය යුතු බව පැහැදිලි වී තිබේ. මෑත වසරවලදී, ජාත්‍යන්තර ප්‍රවණතා සහ රටේ හදිසි දේශීය ආදායම් අවශ්‍යතා සමග සමපාත වන පරිදි, ඩිජිටල් වේදිකා එහි බදු ජාලය යටතට ගෙන ඒම සඳහා රජය පියවර මාලාවක් ආරම්භ කර ඇත.

වඩාත්ම කැපී පෙනෙන වෙනස්කම්වලින් එකක් වනුයේ විදේශීය සමාගම් විසින් දේශීය පාරිභෝගිකයන්ට සපයනු ලබන ඩිජිටල් සේවා සඳහා අගය එකතු කළ බද්ද (VAT) ව්‍යාප්ත කිරීමයි. ෆෙස්බුක්, ගූගල්, නෙට්ෆ්ලික්ස්, ස්පොටිෆයි සහ ඇමේසන් වෙබ් සේවා වැනි ගෝලීය දැවැන්තයන් තම සේවා දේශීයව පරිභෝජනය කරන්නේ නම්, වැට් සඳහා ශ්‍රී ලංකාවේ ලියාපදිංචි විය යුතුය. මෙම පියවර මගින් ශ්‍රී ලංකාව දේශසීමා හරහා ඩිජිටල් සේවා සඳහා යම් ආකාරයක වක්‍ර බද්දක් හඳුන්වා දී ඇති රටවල් 80 කට වැඩි සංඛ්‍යාවක් සමග සමපාත වේ.

ඒ අනුව 2025 ඔක්තෝබර් 1 වැනිදා සිට බලපැවැත්වෙන පරිදි, ශ්‍රී ලංකාවේ දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව, 2025 අංක 04 දරන අගය එකතු කළ බදු (සංශෝධන) පනත යටතේ, විද්‍යුත් වේදිකා හරහා ශ්‍රී ලාංකික පාරිභෝගිකයන්ට ඩිජිටල් සේවා සපයන අනේවාසික ආයතන සඳහා අනිවාර්ය වැට් බදු ක්‍රමයක් ක්‍රියාත්මක කරයි. ඉලක්කය වූයේ භෞතික පැවැත්මක් නොමැතිව ක්‍රියාත්මක වන ඩිජිටල් ව්‍යාපාර, විශේෂයෙන් විදේශීය සමාගම්, ඔවුන්ගේ දේශීය සගයන් මෙන් ජාතික බදු පදනමට සාධාරණ ලෙස දායක වන බව සහතික කිරීමයි. ඒ සමගම, ශ්‍රී ලාංකික නිදහස් සේවකයන්, සමාජ මාධ්‍ය බලපෑම් කරන්නන්, ඩිජිටල් අලෙවිකරුවන් සහ කුඩා පරිමාණ මාර්ගගත ව්‍යාපාර පිළිබඳ නිරීක්ෂණයද වැඩි වී ඇති අතර, ඒ විශේෂයෙන් මෙම පුද්ගලයන්ගෙන් බොහෝ දෙනකු ගෝලීය වේදිකා හරහා විදේශ විනිමය ඉපැයීම් උත්පාදනය කරන නිසාය.

මෙම පියවර සාධාරණත්වය ආමන්ත්‍රණය කිරීමට සහ අත්‍යවශ්‍ය ආදායමක් රැස් කිරීමට අදහස් කළද, ඉන් රටේ ඩිජිටල් ආර්ථිකයට ඇති කරන පුළුල් ඇඟවුම් සංකීර්ණ වේ. විදේශීය ඩිජිටල් තරගකරුවන්ට බදු පැනවීම හරහා දේශීය සේවා සපයන්නන් සඳහා සමාන ක්‍රීඩා පිටියක් නිර්මාණය කරන අතර, ශ්‍රී ලංකාවේ බදු තන්ත්‍රයේ නීත්‍යනුකූලභාවය ශක්තිමත් කරයි. මෑතක් වන තුරුම, ශ්‍රී ලංකාවේ තාක්ෂණික ආරම්භක සහ වෙළෙඳ දැන්වීම් ආයතනවලට බදු අය කරන ලද අතර, විදේශීය වේදිකාවලට බදු අය නොකෙරේ. මෙම අසමතුලිතතාව දේශීය ව්‍යාපාර අවාසියකට ලක් කළ අතර, ප්‍රාග්ධනය පිටතට ගලායාම දිරිමත් කළේය. සාධාරණ බදුකරණයෙන් මෙය නිවැරැදි කිරීම දේශීය ව්‍යවසාය ආරක්ෂා කිරීමට සහ ආර්ථිකය තුළ නැවත ආයෝජනය දිරිමත් කිරීමට අවශ්‍ය පියවරකි.

එපමණක් නොව, ඩිජිටල් ආර්ථිකයට බදු පැනවීම පිටුපස සැලකිය යුතු මූල්‍යමය තාර්කිකත්වයක් තිබේ. ශ්‍රී ලංකාව බදු ආදායම ඉහළ නැංවීම සඳහා පීඩනයකට ලක්ව ඇති අතර, රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදනයට බදු අනුපාතය සියයට 9කි. එය දකුණු ආසියාවේ අඩුම අනුපාතයකි. සංසන්දනය කිරීමේදී, ඉන්දියාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදනයට බදු අනුපාතය ආසන්න වශයෙන් සියයට 11.7 ක් වන අතර, තායිලන්තය සියයට 16.5 ක් පමණ වේ. ඩිජිටල් සේවා, විශේෂයෙන් ඉහළ පරිමාවකින් යුත් විදේශීය සැපයුම්කරුවන් ඇතුළත් කිරීම සඳහා බදු පදනම පුළුල් කිරීමෙන් අර්ථවත් ආදායමක් ලබා ගත හැකිය. උදාහරණයක් ලෙස, ඉන්දියාව 2021-2022 කාලය තුළ පමණක් ඩිජිටල් සමාගම් සඳහා වූ එහි සමානකරණ බද්දෙන් රුපියල් කෝටි 4,000 කට වඩා (ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 480) එකතු කළේය. ශ්‍රී ලංකාව එහි රාමුව කාර්යක්ෂමව ව්‍යුහගත කළහොත්, එම ආදායමෙන් කොටසක් පවා එහි ඩිජිටල් යටිතල පහසුකම්, අධ්‍යාපනය සහ විද්‍යුත් පාලන ව්‍යාපෘති සඳහා සැලකිය යුතු ලෙස දායක විය හැකිය.

කෙසේ වෙතත්, අභියෝගය පවතින්නේ ක්‍රියාත්මක කිරීමේදී ය. දුර්වල ලෙස නිර්මාණය කරන ඩිජිටල් බදු මගින් ආයෝජන අධෛර්යවත් කළ හැකි අතර, නවෝත්පාදන මැඩපැවැත් වී පාරිභෝගිකයන් සඳහා පිරිවැය වැඩි කළ හැකිය. එක් ක්ෂණික කණස්සල්ලක් වන්නේ දැරිය හැකි මිලයි. විදේශීය සමාගම් වැට් බදු බර අවසාන පරිශීලකයන් මතට පටවන්නේ නම්, නෙට්ෆ්ලික්ස්, යූ ටියුබ් වාරිකය, මාර්ගගත වෙළෙඳ දැන්වීම්, ක්ලවුඩ් ගබඩා කිරීම සහ ඊ-වාණිජ්‍ය වේදිකා වැනි සේවා සාමාන්‍ය ශ්‍රී ලාංකිකයන්ට වඩා මිල අධික විය හැකිය. අධ්‍යාපනය, විනෝදාස්වාදය සහ කුඩා ව්‍යාපාර මෙහෙයුම් සඳහා ඩිජිටල් වේදිකා මත යැපෙන විශාල තරුණ ජනගහනයක් සිටින බැවින්, සුළු මිල වැඩිවීමක් පවා ප්‍රවේශ්‍යතාවට සහ භාවිතයට බලපෑම් කළ හැකිය.

ආරම්භක ව්‍යාපාර සහ කුඩා හා මධ්‍ය පරිමාණ ව්‍යාපාර විශේෂයෙන් අවදානමට ලක්විය හැකිය. බොහෝ දේශීය ඩිජිටල් ව්‍යවසායකයෝ ක්‍රියාත්මක වීමට සහ පරිමාණය කිරීමට ගූගල් දැන්වීම්, මෙටා, ඇමේසන් වෙබ් සේවා සහ සූම් වැනි වේදිකාවලට ලාභදායී ප්‍රවේශය මත විශ්වාසය තබති. බදුකරණය හේතුවෙන් මෙම පිරිවැය ඉහළ ගියහොත්, කුඩා ව්‍යාපාරවලට ඩිජිටල් ආයෝජන කපා හැරීමට බල කෙරෙනු ඇති අතර, එමගින් ඔවුන්ගේ තරගකාරිත්වය අඩු වේ. මීට අමතරව, නව අනුකූලතා බැඳීම් ගිණුම්කරණ විශේෂඥතාව නොමැති කුඩා නිදහස් සේවකයන් සහ ක්ෂුද්‍ර ව්‍යවසායකයන් යටපත් කළ හැකි අතර, ඔවුන් අවිධිමත් ආර්ථිකයට නැවත තල්ලු කළ හැකිය.

විශාලතම කනස්සල්ල වන්නේ සමාන්තර දිරිගැන්වීම් නොමැතිව අධික නියාමනයක් මගින් ගෝලීය වශයෙන් තරගකාරී ඩිජිටල් ආර්ථිකයක් ගොඩනැගීමට ශ්‍රී ලංකාවට ඇති හැකියාව අඩාළ වීමට හැකියාවක් තිබීමයි. රට, 2030 වන විට ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 15 ක ඩිජිටල් ආර්ථිකයක් අත්කර ගැනීමේ ඉලක්කයක් තබා ඇත. මෙම ඉලක්කය සපුරා ගැනීම සඳහා සාධාරණ බදුකරණය පමණක් නොව නවෝත්පාදන පෝෂණය කරන, ප්‍රවේශයට ඇති බාධක අඩු කරන සහ ව්‍යවසායකත්වය දිරිමත් කරන ප්‍රතිපත්ති ද අවශ්‍ය වේ. ඩිජිටල් බදුකරණය දඬුවම්දායක හෝ සංකීර්ණ වුවහොත්, ඉන් අනාගත වර්ධනයට හේතු වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන අංශ මන්දගාමී විය හැකිය.

ගෝලීය උදාහරණ දෙස බැලීමේදී තීරණාත්මක පාඩම් සපයයි. ඉන්දියාව සමහර විට වඩාත්ම අදාළ කලාපීය සංසන්දනය ඉදිරිපත් කරයි. 2016 දී, ඉන්දියාව අනේවාසික සමාගම් විසින් අලෙවි කරනු ලබන මාර්ගගත වෙළෙඳ දැන්වීම් සඳහා සියයට 6 සමීකරණ බද්දක් හඳුන්වා දුන්නේය. මෙය 2020 දී විදේශීය ආයතන විසින් විද්‍යුත් වාණිජ්‍ය ගනුදෙනු සඳහා සියයට 2 ක බද්දක් ඇතුළත් කිරීම දක්වා පුළුල් කරන ලදී. මෙම පියවර ස්ථාවර ආදායමක් උපයා ගැනීමට උපකාරී වී ඇති නමුත් ඝර්ෂණය ද ඇති කර තිබේ. මේ හරහා අසාධාරණ ලෙස ඇමරිකානු සමාගම් ලෙස ඉලක්ක කර ගත් බවට ඉන්දියාවට චෝදනා කරමින් එක්සත් ජනපද වෙළෙඳ නියෝජිතයා පරීක්ෂණයක් ක්‍රියාත්මක කළේය. කෙසේ වෙතත්, ඉන්දියාව තම ස්ථාවරයේ සිටි අතර, පසුව විශාල බහුජාතික සමාගම් සඳහා සියයට15 ක අවම බද්දක් යෝජනා කරන ආර්ථික සහයෝගීතාව සහ සංවර්ධනය සඳහා වූ සංවිධානයේ (Organization for Economic Co-operation and Development - OECD) ගෝලීය අවම බදු රාමුවට අනුකූල විය.

අනෙකුත් දකුණු ආසියානු රටවල් ද මෙම දිශාවට ගමන් කරමින් සිටී. බංග්ලාදේශය 2021 දී අනේවාසික සමාගම් විසින් සපයනු ලබන ඩිජිටල් සේවා සඳහා වැට් බද්ද හඳුන්වා දුන් අතර, 2022 වන විට ෆෙස්බුක් සහ ගූගල් වැනි සමාගම්වලින් බදු එකතු කිරීම ආරම්භ කළේය. නේපාලය සමාන ඩිජිටල් සේවා බදු ප්‍රතිපත්ති හඳුන්වා දුන් අතර, 2023 වන විට ප්‍රධාන ජාත්‍යන්තර වේදිකා ඔවුන්ගේ බදු බලධාරීන් සමග ලියාපදිංචි කරනු ලැබුණි. වර්ධනය වන එකඟතාවක් පිළිබිඹු කරන්නේ කලාපයේ ගම්‍යතාව ඩිජිටල් ආර්ථිකයට සාම්ප්‍රදායික බදු ක්‍රමවලින් පිටත පැවතිය නොහැකි බවයි.

අග්නිදිග ආසියාව තවදුරටත් ප්‍රයෝජනවත් ආකෘති සපයයි. සිංගප්පූරුව 2020 ජනවාරි මාසයේදී දේශසීමා ඩිජිටල් සේවා සඳහා භාණ්ඩ හා සේවා බද්ද (GST) හඳුන්වා දුන්නේය. කෙසේ වෙතත්, සිංගප්පූරුව වෙන්කර හඳුනා ගන්නේ එහි සමබර ප්‍රවේශයයි. ඩිජිටල් බදු හඳුන්වා දෙන අතරම, එය බදු නිදහස් කිරීම්, සම-අරමුදල් යෝජනා ක්‍රම, ආරම්භක ත්වරක සහ එන්ටර්ප්‍රයිස් සිංගප්පූර් සහ ඉන්ෆොකොම් මාධ්‍ය සංවර්ධන අධිකාරිය (IMDA) හරහා ලබාදෙන ප්‍රදාන ලෙසින් එහි දේශීය ඩිජිටල් අංශයට දැඩි ලෙස සහාය දක්වයි. මෙම ද්විත්ව ප්‍රවේශය නවෝත්පාදනයේ හෝ තරගකාරිත්වයේ වියදමින් බදුකරණය නොපැමිණෙන බව සහතික කරයි.

ඕස්ට්‍රේලියාවද පරිභෝජනය පදනම් කරගත් බදු තෝරා ගත් අතර, විදේශීය ඩිජිටල් වේදිකාවලට ඕස්ට්‍රේලියානු පාරිභෝගිකයන්ට විකිණීමේදී භාණ්ඩ හා සේවා බද්ද එකතු කිරීම අවශ්‍ය වෙයි. වක්‍ර බදුකරණය කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ මෙම ආකෘතිය, පුළුල් බදු එකතු කිරීමක් සහතික කරන අතරම, නිශ්චිත සමාගම් ඉලක්ක කර ගැනීමෙන් වළකියි. එය සාපේක්ෂව බාධාකාරී නොවන අතර, පරිපාලනය කිරීමට පහසු බව ඔප්පු වී ඇත.

යුරෝපීය සංගමය තුළ, ප්‍රංශය, ඉතාලිය සහ ස්පාඤ්ඤය වැනි රටවල් පරිශීලක දත්ත සහ ඉලක්කගත ඩිජිටල් වෙළෙඳ දැන්වීම්වලින් උපයන ආදායම මත සියයට3 ක ඩිජිටල් සේවා බද්දක් (DST) පැනවීය. කෙසේ වෙතත්, මෙම බදු එක්සත් ජනපදයෙන් තියුණු විවේචනයට ලක් වූ අතර, ද්විපාර්ශ්වික වෙළඳ ආතතීන් ඇති කළේය. යුරෝපා සංගමයේ බොහෝ රටවල් දැන් ගෝලීය ආර්ථික සහයෝගීතාව සහ සංවර්ධනය සඳහා වූ සංවිධානයේ රාමුව ඔවුන්ගේ ඩිජිටල් සේවා බද්ද වඩාත් එකඟ වූ පද්ධතියකින් ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට බලා සිටී. මෙම උදාහරණය, විශේෂයෙන්ම එය බලවත් ආර්ථිකයන්ගෙන් විදේශීය සමාගම්වලට අසමාන ලෙස බලපාන විට ඩිජිටල් බදුකරණයේ භූ දේශපාලනික අවදානම් පෙන්නුම් කරයි.

ශ්‍රී ලංකාව සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, එවැනි අවදානම් වළක්වා ගැනීම සඳහා කල්පනාකාරී ප්‍රතිපත්ති නිර්මාණයක් අවශ්‍ය වේ. ඕනෑම නව ඩිජිටල් බද්දක් විනිවිද පෙනෙන, වෙනස්කම් නොකරන සහ ගෝලීය ප්‍රමිතීන්ට අනුකූල විය යුතුය. සංකීර්ණ ඩිජිටල් ගනුදෙනු හැසිරවීමට සහ නව අනුකූලතා නීතිවලට අනුවර්තනය වීමේදී කුඩා ව්‍යාපාරවලට සහාය වීම සඳහා දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව තුළ ධාරිතාව ගොඩනැගීමට රජය ප්‍රමුඛත්වය දිය යුතුය. සංක්‍රාන්තිය ලිහිල් කිරීමේදී තීරණාත්මක වන්නේ තාක්ෂණය මත පදනම් වූ බදු එකතු කිරීමේ මෙවලම්, වැට් බදු සඳහා සරල කළ මාර්ගගත ලියාපදිංචිය සහ ඩිජිටල් ව්‍යවසායකයන් සඳහා අධ්‍යාපනික ව්‍යාපාරයි.

ඊට අමතරව, දේශීය තාක්ෂණික සමාගම් සහ ආරම්භක ව්‍යාපාර සඳහා ඉලක්කගත දිරිගැන්වීම් සමඟ නව බදු පියවීම පිළිබඳව රජය සලකා බැලිය යුතුය. උදාහරණයක් ලෙස, මුල් අවධියේ ඩිජිටල් සමාගම් සඳහා බදු නිදහස් කිරීම්, පර් යේෂණ සහ සංවර්ධන බදු ණය සහ ඩිජිටල් පරිවර්තනය සඳහා රාජ්‍ය-පෞද්ගලික හවුල්කාරිත්ව අරමුදල් වර්ධන ගම්‍යතාව පවත්වා ගැනීමට උපකාරී වනු ඇත. රුපියල් මිලියන 10 ට අඩු ආදායමක් උපයන ආරම්භක ව්‍යාපාරයක් බිලියන ගණනක් උපයන බහුජාතික සමාගමක් මෙන් අනුකූලතා පීඩනයට මුහුණ නොදිය යුතුය. වෙනස සහ සමානුපාතිකත්වය ප්‍රතිපත්ති රාමුවේ කොටසක් විය යුතුය.

දිගුකාලීන ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව ගොඩනැගීම සඳහා, ශ්‍රී ලංකාව පාදක ඛාදනය සහ ලාභ මාරුව (BEPS) පිළිබඳ ආර්ථික සහයෝගීතාව සහ සංවර්ධනය සඳහා වූ සංවිධානය/ජී 20 (OECD/G20) ඇතුළත් රාමුව ඇතුළුව ගෝලීය බදු සාකච්ඡාවලට ක්‍රියාකාරීව සහභාගී විය යුතුය. ජාත්‍යන්තර ප්‍රමිතීන්ට අනුකූලවීමෙන්, ශ්‍රී ලංකාවට තම බදු ප්‍රතිපත්ති අනාගතයට ඔරොත්තු දෙන, සාධාරණ සහ වගකිවයුතු විදේශීය ආයෝජකයන්ට ආකර්ෂණීය බව සහතික කළ හැකිය. ඉන්දියාව, බංග්ලාදේශය සහ අග්නිදිග ආසියානු අසල්වැසියන් සමග කලාපීය සහයෝගීතාවෙන්, විශේෂයෙන් දේශසීමා ගනුදෙනු සඳහා, ඩිජිටල් බදුකරණය සඳහා හොඳම ප්‍රායෝගික බෙදාගැනීම් සහ සම්බන්ධීකරණ ප්‍රවේශය සක්‍රීය කළ හැකිය.

අවසාන වශයෙන්, ශ්‍රී ලංකාවේ ඩිජිටල් බදුකරණය යනු හුදෙක් මූල්‍ය ගැටලුවක් නොවේ. එය ජාතික උපාය මාර්ගය පිළිබඳ ප්‍රශ්නයකි. හොඳින් සකස් කරන ලද බදු රාමුවකට රජයේ ආදායම ඉහළ නැංවීමට, ඩිජිටල් අංශය විධිමත් කිරීමට සහ සාධාරණ වෙළෙඳපොළක් නිර්මාණය කිරීමට හැකිය. එහෙත් ඩිජිටල් ආර්ථිකයේ විභවය සැබවින්ම අගුලු හැරීමට නම්, බදුකරණය අධ්‍යාපන ප්‍රතිසංස්කරණ, සම්බන්ධතා යටිතල පහසුකම්, ආයෝජන ප්‍රවර්ධනය සහ නවෝත්පාදන සහාය ඇතුළත් පුළුල් ඩිජිටල් ප්‍රතිපත්තියක කොටසක් විය යුතුය. නියාමනය සහ දිරිගැන්වීමේ නිවැරැදි ශේෂය සමගින්, ශ්‍රී ලංකාවට එහි ඩිජිටල් බදු ප්‍රතිපත්තිය ඇතුළත් වර්ධනය, ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව සහ දිගුකාලීන සමෘද්ධිය සඳහා මෙවලමක් බවට පත් කළ හැකිය.

(මෙම ලියුම්කරු ඩිජිටල්, තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණ විසඳුම්, අලෙවිකරණය, නවෝත්පාදන, සංවර්ධනය, ඒකාබද්ධ කිරීම සහ වෙළෙඳපොළ සංවර්ධනය ආවරණය කරමින් ගෝලීය කීර්තිමත් සංවිධානවල වසර 30 කට වැඩි පළපුරුද්දක් සහිත වෘත්තිකයෙකි)

(***)