ගොන්ගල  කන්ද ආශ්‍රිත වූ භූමි භාගයෙන් ආරම්භ වී තවත් දිය  උල්පත් සමග එක්වී ‘හේයස්’ වතුයාය සහ කබරගල කන්ද, හේනගොඩ කන්ද අතරින් පැමිණ කෑලිකන්ද හරහා ගලා එන සීතල වූ ජලධාරාවෙන්  යුක්ත මකුළුතොට ඔය අසබඩ දැකුම්කලු උස් භූමි භාගයක ඓතිහාසික කෑල්ලගම ශ්‍රී සුදර්ශන මහා විහාරය ද පිහිටා ඇත.

“කෑල්ල”‍ නමින් පටබැඳි මේ ගමට බස්නාහිරින් ගොන්ගල කන්දද,  නැගෙනහිරින් වළල්ගොඩ නම් ඉපැරැණි ගම්වරයද, දකුණු දෙසින් කෝප්පකන්ද සහ උතුරු දෙසින් බුත්කන්දෙන්ද, මායිම්ව පිහිටි මෙම ගම්මානය ශ්‍රී දළදා හාමුදුරුවන් වහන්සේට පූජා කොට ඇති විහාර ගමක් වශයෙන්  ⁣ඓතිහාසික ලේඛන ගතව ඇත. එදා මේ ගම කඳු හෙල් අතරින්  ඇදහැළුණු සීතල දිය දහරාවලින් සුවය ලබා ඇත. රමණීය වූ ස්වාභාවික  සෞන්දර්යයෙන් අනූන වී ඇත. සුව පහසු දනවන මනා දේශගුණයකින්  සුපෝෂණය වී ඇත. ප්‍රදේශයට ආවේණික වූ සියොතුන්ගේ ගී නාදයත්,  මීමැසි, බමර සමූහයාගේ ගුමු ගුමුවත් සමග බැඳුණු සමනලු‍න් නිසා පරිසරය ඉතා ශෝභාවත් වී ඇත. ගෝන, මුව ආදී සිව්පාවුන්ද රිසි සේ  සැරිසරා ඇති බවටද තොරතුරු බොහෝය. එමෙන්ම මිලක් ගණනය කළ නොහැකි වටිනා දැව සහිත වෘක්ෂයන්ගෙන් මෙන්ම දේශීය වෛද්‍ය විද්‍යාවට අවැසි ඖෂධ වර්ගයන්ගෙන්ද ගහණය වූ මෙම ⁣ඓතිහාසික “කෑල්ල”‍ නම් ගම්මානය විවිධ පලතුරු වර්ගයන්ගෙන්ද පිරී ගොස් තිබූ බවද පැහැදිළිය. 

සබරගමු පළාතේ රත්නපුර දිස්ත්‍රික්කයේ කොළොන්න කෝරලයට අයත් කොළොන්න ගම්පත්තුවේ පිහිටි කෑල්ල නම් ගමේ ඉතිහාසය පිරිසිදු  ලෙස දැනගැනීමට තරම් ඓතිහාසික වූ ලිඛිත සාක්ෂි හෝ පුරා විද්‍යාත්මක සාධක මේ තාක් හමුවී නොමැත. දැනට මූලාශ්‍ර වශයෙන් ගත හැකි වෙන්නේ මුඛ පරම්පරාවෙන්  එන  සාමාන්‍ය වහර පමණක්ම වේ.

 

“පෙර රුහුණු රටේ මාගම්පුර රාජධානි සමයේ මෙම ප්‍රදේශය පාලනය කළ ප්‍රාදේශීය රජෙකු සහ වෙනත් රජ කුමාරයෙකු අතර සටනක්  සිදුවී ඇත. ඒ සටනින් ප්‍රාදේශීය පාලකයා පරාජයට පත්කර ජයග්‍රහණය කළ කුමාරයා මෙම ගමෙහි ජය කෙහෙල්ල (ජය කොඩියක්) ඔසවා ඇත. එතැන් පටන් “කෙහෙල්ළ”‍ නමින් මේ ගම ප්‍රකට වී ඇති බවත්, එය ජනව්‍යවහාරයත් සමග “කෑල්ල” බවට පත්වී ඇති බවත් තොරතුරු අපවත්වී වදාළ පූජ්‍ය පණ්ඩිත කෑල්ලගම චන්දානන්ද හිමි විසින් රචිත කෑල්ලගම ශ්‍රී සුදර්ශන මහා විහාර වංශයේ සඳහන්ව ඇත. එහි සඳහන්  පරිදි මෙය සනාථ කරනුවස් විහාරස්ථානයට කිලෝ මීටර් දෙකක් පමණ බටහිරින් සාමාන්‍ය දිය ඇල්ලක් පිහිටා ඇත. ප්‍රදේශය වනගතව පැවති පුරාණ කාලයේ මෙය විශාල දිය ඇල්ලක් වීය. මෙම දිය ඇල්ලට සමීපව විශාල ගල් කුහරයක් තුළ විහාර කුටියක් සහිත පුරාණ රජමහා විහාරයක් අදටද දැක ගත හැක. එම විහාරයේ වහළය මහා ගල්තලාවකින් සැකසී ඇති අතර එම ගල් තලාව දිගේ ද දිය ඇල්ලක් කඩාහැළෙන අයුරු දක්නට තිබේ. මෙය වළගම්බා රජු පැනවිත් සැඟවී සිටි බවට ව්‍යවහාරයේ පවතී. එමෙන්ම සුගලා දේවියගේ ආගමනයක් සමග ඇයද මේ ලෙන තුළ සැඟවී සිටි බවටද මත දරන අයද බොහොමයක් සිටිති.

එසේ සැඟවී ගිය ඉතා වටිනා ඉතිහාසයක් ඇති මෙම ලෙන් ⁣විහාරය  බීරිගන්ඇල්ල පුරාණ රජමහා විහාරය ලෙස හඳුන්වයි. එම විහාරයට සමීපව ඇති දිය ඇල්ල පැරැන්නන් හඳුන්වනු ලැබ තිබුණේ “රජාපත්”‍  ඇල්ල නමිනි. ඉහත සටනින් පරාජයවූ රජු ගන කැලෑවේ හඬ දෙමින් කඩා හැළෙන මෙම දිය ඇල්ලට පැන සිය දිවි නසා ගත් බවද  එහි  සඳහන් ව ඇත. එම රජාපත් ඇල්ල පසු කාලීනව “බීරිගම්”‍ ඇල්ල නම් වී ඇත. එයට හේතුව වී ඇත්තේ කන් බිහිරි කරවන තරමට දෝංකාර දෙමින් ඇදහැළුණු බැවිනි. නමුත් දැනට මේ ප්‍රදේශයද ජනාකීර්ණ වීම නිසා ඒ බීරිගම් ඇල්ල කුඩා දිය පාරක් බවට පත්වී තිබේ. එමෙන්ම ශ්‍රී   දළදා වහන්සේට පූජා කරන ලද කොටස “කෑල්ල”‍ නමින්  ව්‍යවහාර වී ඇත. මෙලෙස නම් වූ ගමේ නම නිසා ව්‍යවහාරයේදී මතුවෙන යම් යම් ගැටලු ද එකල මතුවී ඇත. පසුගිය කාල වලදී රාජකාරි මට්ටමේ  නිලධාරීන් වෙත පවා ලැබුණු ලිපි ලේඛන කෑල්ල පසු කරමින් කෑගල්ල  සොයා ගිය අවස්ථා ද බොහෝය. අසීරුවෙන් සොයා එම ලිපි ආපසු  කෑල්ලට එන විට එහි කාලයද හමාර වී අවසන්ය. 

එම හේතුව නිසාම 1880 දී මෙම ගැටලුවට විසඳුමක් ලෙස ගොවීන්ගෙන් බදු අයකිරීමට නිකුත් කරනු ලැබූ කුවිතාන්සියේ ගමේ නම සඳහන් කරන ස්ථා⁣නයේ කෑල්ල වෙනුවට කෑල්ලගම යනුවෙන් යෙදීමට එකල විසූ ඒජන්තවරයා කටයුතු කර ඇත. එසේ එක්තැන් වූ කෑල්ලගමට  අවට පිහිටි අඹගහයාය, හක්බෙලිආර, පුපුලකැටිය, වළකඩ, 10 කණුව,  ඌරාවල, මහයාය, කෑලිකන්ද, අලගල්කන්ද, පේරකැටිය, කෑල්ලහංදිය  ආදි කුඩා ගම්මාන රාශියක්ම ඒකාබද්ධ වී තිබුණි. 

 

එදා පවුල් අතළොස්සකට වාසස්ථාන වූ මේ ගමෙහි වර්තමානයේ   පවුල් දහසකට අධික පිරිසක් උරුමකම් කියති. මේ වෙන විට පරිපාලනමය වශයෙන් කෑල්ලගම ග්‍රාම නිලධාරී වසමක් ලෙසින් වෙන් කරන විට එගමට පොකුරු ලෙසින් බැඳී තිබූ කුඩා ගම්මාන බෙදී වෙන්වී ගියේය. ඒ අනුව වර්තමාන පරිපාලන ක්‍රියාදාමයට පහසුවන සේ  අඹගහයාය, හබ්බෙලිආර, පුපුලකැටිය, කෝප්පකන්ද, බුත්කන්ද, සහ කෑල්ලගම වශයෙන් ග්‍රාමනිලධාරී වසම් අනුව බෙදා වෙන්කර ඇත. 

මෙයට වසර 30, 40 ට පෙර  ගමනාගමන පහසුකම් කිසිවක්  නොමැති වීම නිසා එදා මිනිසුන් පා ගමනින්ම තම අවශ්‍යතා ඉටුකර ගෙන ඇත. බස්රියක් ආසාවට නොදැකපු මිනිසුන් බොහෝය. කෙසේ වූවත් ප්‍රදේශයේ ජීවත්වූ ඉහළ පෙළැන්තියේ රදලවරුන්, නිලමේවරුන්, වගේම කුමාරිහාමිලා වැනි ප්‍රභූ කාන්තාවන් දෝලාවෙන් ගමන් බිමන් ගිය බව පැරැන්නෝ පවසති. ගැමියන්ට අවශ්‍යතාවක් වූ විට රක්වානට, ඇඹිලිපිටියට හෝ ඌරුබොක්ක වැනි ප්‍රදේශවලට පා ගමනින්ම ගමන්කර ඇත. ගැමියෝ ගොවිතැනින් ජීවත් වූවද සිල්ලර බඩු මිලදී ගැනීමට කෑල්ලේ එක කඩයක්ද, කොළොන්නේ එක කඩයක්ද තිබුණු බව පැරැන්නෝ පවසති.

 

අතීතය වල් අලි ගහනය නොඅඩුව තිබුණු මෙම ගමේ ඉතිහාසගත රසමුසු සහ ත්‍රාසජනක සිදුවීම්ද බහුලය. කොළොන්න, ඇඹිලිපිටිය අඩිපාර දිගේ උදය සහ සවස් කාලයේ ගමන් බිමන් යාම ඉතා අනතුරුදායකය. එබඳු එක් අවස්ථාවක සිදුවූ එක් ත්‍රාසජනක මෙන්ම සොඳුරු සිදුවීමකි මේ. කෑල්ල 10 කණුව, වර්තමාන ශ්‍රී ධර්මාකර විහාරස්ථානයට සමීපව කිසි කලෙක නොසිඳෙන දිය උල්පතක් තිබේ.  නමින් එය දොඩම් ගහ උල්පතය. එය අදට ද එසේමය. එදා වල් අලින් නිතර දිය බීමට එන්නේ මෙම දොඩම්ගහ උල්පතටයි. කොතෙක් බාධක තිබුණද ගැමි චාරිත්‍ර අදට වඩා සශ්‍රීකව එදා ක්‍රියාත්මක කර ඇත. එයට හොඳම නිදසුනක් ලෙස, කෙහෙලියගම සිට වළල්ගොඩට මනාලියක්  කැන්ද‌ා ගෙන යාමේ උත්සවයක් පැවැත්වූ එගම වැසියන් සවස් කාලයේ  සුභ නැකතින් ගමන පිටත් වූයේ පා ගමණිනි. එසේ යමින් සිටියදී  දොඩම්ගහ උල්පත අසල සිටි වල් අලි රංචුවක් නිසා කලබල වූ මඟුල් පෙරහර ආපසු හැරී දුව ගොස්  පාර අයිනේ තිබූ විශාල කෝන් ගසට  මනාලියද ඔසවාගෙන නැග ඇත. එහිදී මනාලි⁣යගේ මඟුල් සාරි පොටෙන්ම ඇය කෝන් ගසටම තබා බැඳ සියලු‍ දෙනාම එදා රාත්‍රිය  කෝන් ගහේම ගතකර ඇත. එතැන් පටන් අදවෙන තුරුත් ඒ ගස  “මනමාලි බැන්ද කෝමේ”‍ ලෙසින් දක්නට ඇත. 

 

 

පැරණි ජනතාව අතර එවකට අලි එළවන මන්ත්‍ර, ස්ත්‍රී පුරුෂ  භේදයකින් තොරව භාවිතයේ පැවත ආ බවට දැනුදු සාක්ෂි දැකගත හැක.  හේන් ගොවිතැනට ප්‍රමුඛත්වය දැක්වූ එදා ගොවියා කුරහන් තලපයට බතට වඩා ප්‍රියකර ඇත. හේන් ගොවිතැනට අමතරව වී ගොවිතැන වගේම පාරම්පරික කර්මාන්ත බහුලව පැවත ඇත. ඒ අතරින් කොහු කර්මාන්තය, මැටි වළං කර්මාන්තය, උළු, ගඩොල් නිෂ්පාදනය, (මෝඩ ගඩොල්), පෙදරේරු සහ වඩු කර්මාන්තය  ආදි දේ වර්තමානය තෙක් වර්ධනය වී ඇත. 

 

මිඩිකර අරගෙන උණුදියරෙහි ලා 

දැඩිකර කොටවා  පිටිගෙන ළිප්ගල්

  දෙකට දෙපය දී ඉඳ ගන්නේ

වැඩිපුර දියවෙන බඳුනක වත්කර

කඩිසරලෙස ගොල ගැට නොගැසෙන්නට

      

ඔරු පදිනා ලෙස ඇද  ඇද පතුගා 

තරු පෙනෙනා කල දුම් වැද  ඇස්වල

ගුරු නොවනා ලෙස ලෙලි නැති පොල්

බරු දමනා ලෙස මාත්තු සමගින්

 

හේන් ගොවිතැනට ආදරය කළ එකල කෙහෙලියගම ගැමියාගේ  ප්‍රියතම ආහාරය වූයේ  කුරහන් තලපය. ඒ පිළිබඳ ඔවුන්ගේ ජීවිතයේ ඇතිවූ රසය ඔවුන් මෙසේ ඉතා රසවත් ලෙස පෙන්වාදී ඇත.       

                           

ප්‍රදේශයේ ජනාකීර්ණත්වය වර්ධනය වීමත් සමග විවිධ වූ පැතිකඩ ඔස්සේ කෑල්ල, කෑල්ලගම නැත්නම් කෙහෙලියගම සංවර්ධනය වෙමින් පවතින්නේය. නාගරික පරසරයකට නම්‍ය වෙමින් බහුතරයක් සාමාන්‍ය   ජනයා නාගරික සංස්කෘතියට අත වනනු ලබන ස්වභාවයක් දක්නට ලැබේ.  අතීතයේ තුබූ ඒ සුන්දර පරිසරය වෙනුවට අද දියුණු වෙන්නට වෙර දරන කෑල්ලහංදිය හෙවත් තුංමසලකින් සුසැදි කඩපොළ, ඊට අමතරව  කෑල්ලගම ශ්‍රී සුනන්ද ජාතික පාසල සහ එහි දෙපසින් පිහිටා අැති නිල්ල ගැහුණු වෙල්යාය දැකගත හැකිය.