ජානමය ලක්ෂණ එක් පරම්පරාවකින් තවත් පරම්පරාවකට මාරු වන්නේ පිරිමින් සහ කාන්තාවන්ගේ ප්‍රජනක ශෛලවල ඇති නියුක්ලෙයික් අම්ලය හරහාය. පොස්පරස් යනු නියුක්ලෙයික් අම්ලය සෑදීම සඳහා අත්‍යවශ්‍ය මූලද්‍රව්‍යයක් වන බැවින් පොස්පරස් නොමැතිව අපට අපගේ ලක්ෂණ පුතුන්ට සහ දියණියන්ට මාරු කළ නොහැක. ජානමය තොරතුරු මාරු කිරීමට අමතරව, බලශක්ති පරිවෘත්තීය ක්‍රියාවලියට, ​​ශාක තුළ ගබඩා කිරීමට සහ මාරු කිරීමට, මුල් සෑදීම සහ වර්ධනය වැඩි දියුණු කිරීමට බෝග අස්වැන්න සහ අස්වැන්නේ ගුණාත්මකභාවය වැඩි කිරීමට ද පොස්පරස් උපකාරී වේ.
එබැවින් පොස්පරස් යනු පෘථිවියේ ජීවයේ පැවැත්ම සඳහා අත්‍යවශ්‍ය අංගයකි. ජීවීන් තුළ එහි ක්‍රියාකාරිත්වය වෙනත් කිසිදු මූල ද්‍රව්‍යයකින් ප්‍රතිස්ථාපනය කළ නොහැක. එපමණක් නොව, ගෝලීය පොස්පරස් සංචිත සීමිත වන අතර, එය දශක ගණනාවක් ඇතුළත අවසන් වීමට නියමිත බැවින්, ඉදිරි කාලය තුළ භූ දේශපාලනයේ සහ ගෝලීය සුපිරි බලවතුන් තීරණය කිරීමේ දී තීරණාත්මක කාර්යභාරයක් ඉටු කිරීමට පොස්පරස් සංචිත ඇති රටවලට හැකියාවක් ලැබෙයි. 

අවශ්‍ය සියලුම පොස්පරස් සැපයෙන්නේ පාෂාණ මගිනි
ජීවීන් සඳහා අවශ්‍ය සියලුම පොස්පේට් සෑදෙන්නේ පොස්පේට් පාෂාණ වලිනි. ලොව පුරා, කැණීම් කරන ලද පොස්පේට් පාෂාණවලින් සියයට 85 කට වඩා යොදා ගන්නේ පොස්පේට් පොහොර නිෂ්පාදනය සඳහාය. පසෙන් හෝ එකතු කරන ලද පොහොරවලින් පොස්පරස් ලබා ගන්නා ශාක, ඒවා ඉහළ සතුන්ට ලබා දෙනු ඇත. අපගේ ශරීරයට පොස්පරස් ලබා ගැනීමට ඇති එකම මාර්ගය එයයි. ඉතිරි 
සියයට 15 මූලද්‍රව්‍ය පොස්පරස් සහ සත්ව ආහාර අතිරේක සෑදීමට හෝ පසට කෙළින්ම යොදනු ලැබේ. ජල පිරිපහදු යන්ත්‍ර, දිලීර නාශක, රූපලාවන්‍ය ද්‍රව්‍ය, විඛාදන විරෝධී කාරක, ක්ෂාලක සහ ආහාර කල් තබා ගන්නා ද්‍රව්‍යවල භාවිත වන පුළුල් පරාසයක රසායනික සංයෝග නිෂ්පාදනය කිරීමට මූලද්‍රව්‍ය පොස්පරස් යොදා ගනී. 

පොස්පේට් පාෂාණ
පොස්පේට් පාෂාණ යනු පොස්පේට් ඛනිජවල ඉහළ සාන්ද්‍රණයක් අඩංගු ස්වභාවිකව සිදුවන ඛනිජ එකලස් කිරීම් විස්තර කරන සාමාන්‍ය යෙදුමකි. අවසාදිත තැන්පතු මගින් පසුගිය වසර දහය තුළ ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් සියයට 80-90 ක් පමණ සපයා ඇති අතර ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් සියයට10-20 ක් පමණ සපයා ඇත්තේ ආග්නේය තැන්පතු මගිනි. ලෝක පොස්පේට් පාෂාණ නිෂ්පාදනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් සඳහා වගකිව යුතු සංචිත පිහිටා ඇත්තේ මොරොක්කෝව සහ අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල්, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය, මෑත පෙරදිග සහ චීනයේ ය. බොහෝ අවසාදිත තැන්පතුවල ෆ්‍රැන්කොලයිට් ලෙස හඳුන්වන කාබනේට්-ෆ්ලෝරෝපටයිට් අඩංගු වේ. පොස්පේට් ආදේශනය සඳහා ඉහළ කාබනේට් සහිත ෆ්‍රැන්කොලයිට් වඩාත් ප්‍රතික්‍රියාශීලී වන අතර පොහොර ලෙස සෘජුවම යෙදීමට වඩාත් සුදුසු වේ. ආග්නේය පොස්පේට් පාෂාණ නිධි රුසියානු සමූහාණ්ඩුව, කැනඩාව, දකුණු අප්‍රිකාව, බ්‍රසීලය, ෆින්ලන්තය සහ සිම්බාබ්වේ යන රටවල වැඩියෙන් පිහිටා ඇති නමුත් උගන්ඩාව, මලාවි, ශ්‍රී ලංකාව සහ තවත් ස්ථාන කිහිපයක ද දක්නට ලැබේ. මෙම සංචිතවල සාමාන්‍යයෙන් සාපේක්ෂව අක්‍රිය වන සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ සෘජුවම යෙදීමට අවම වශයෙන් සුදුසු ෆ්ලෝරාපටයිට් වර්ග අඩංගු වේ.

පුනර්ජනනීය නොවන සීමිත සම්පතකි
2020 වර්ෂයේ දී ලෝක පොස්පේට් පාෂාණ නිෂ්පාදනය ටොන් මිලියන 220 ක් පමණ වේ. ප්‍රධාන පොස්පේට් පාෂාණ නිෂ්පාදකයන් හතර දෙනා (ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය, චීනය, මොරොක්කෝව සහ බටහිර සහරාව සහ රුසියානු සමූහාණ්ඩුව) ලෝක මුළු නිෂ්පාදනයෙන් සියයට සියයට74 ක් පමණ නිෂ්පාදනය කළහ. ප්‍රමුඛ නිෂ්පාදකයන් දෙළොස් දෙනා ලෝක මුළු නිෂ්පාදනයෙන් සියයට93 කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් නිෂ්පාදනය කළහ. ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් ඉතිරි සියයට 6-7 නිෂ්පාදනය කර ඇත්තේ ශ්‍රී ලංකාව ඇතුළු තවත් රටවල් විස්සක් විසිනි. ලොව ඇස්තමේන්තු ගත පොස්පේට් පාෂාණ සංචිත පදනම ටොන් මිලියන 300,000 ක් පමණ වන නමුත්, දැනට පවතින තාක්ෂණය සමග ලාබදායී ලෙස නිස්සාරණය කළ හැක්කේ ටොන් මිලියන 71,000 ක් පමණි.
පොස්පේට් පාෂාණ සංචිතවලින් පොස්පේට් නිස්සාරණය කිරීම සඳහා නව තැන්පතු සහ තාක්ෂණය සොයා ගැනීම් මත පදනම්ව මෙම සංඛ්‍යා ඉතා අස්ථාවර වුවද, වර්තමාන නිෂ්පාදන අනුපාත සහ දැනට පවතින තාක්ෂණය අනුව ලෝක පොස්පේට් පාෂාණ සංචිත වසර 320 කින් පමණ අවසන් වන බව පෙනෙන්නට තිබේ. ලෝක සුපිරි බලවතුන් ඔවුන්ගේ පතල්වල ඇති පොස්පේට් පාෂාණ සංචිත වසර 50 කටත් අඩු කාලයකින් අවසන් කරනු ඇත. මේ නිසා නුදුරු අනාගතයේ දී පොස්පේට් පාෂාණ සංචිත ලෝක සුපිරි බලවතුන්ගේ විභව නිර්ණායකයක් බවට පත් කරයි.
එබැවින්, පොස්පේට් පාෂාණ යනු සීමිත, ප්‍රතිස්ථාපනය කළ නොහැකි, පුනර්ජනනීය නොවන සම්පතකි. පොස්පේට් පාෂාණ නිෂ්පාදනයේ සහ පරිභෝජනයේ අනාගත ප්‍රවණතාව සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, වර්තමානයේ පර්‌යේෂකයන් අතර වඩාත්ම මතභේදාත්මක ගැටලු වලින් එකක් වන්නේ අනාගතයේදී එය සම්පූර්ණයෙන්ම ක්ෂය වේද (සහ කවදාද) යන ප්‍රශ්නය යි. ගෝලීය ජනගහනය තියුණු ලෙස වර්ධනය වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන බැවින් ආහාර වැඩියෙන් නිෂ්පාදනය කිරීමේ නොවැළැක්විය හැකි අවශ්‍යතාව හේතුවෙන් පොස්පරස් සඳහා ඉල්ලුම ද වැඩි වනු ඇත. කෙසේ වෙතත්, විශේෂයෙන් නිවර්තන තත්වය යටතේ බොහෝ භෝග විසින් පසට එකතු කරන ලද පොස්පරස්වලින් සියයට5-20 ක් පමණක් ලබා ගනී. එබැවින් පොස්පේට් පාෂාණ තැන්පතු ක්ෂය වීම සඳහා පුරෝකථනය කරන ලද ඕනෑම කාලරාමුවක දී වර්තමාන නාස්තිකාර භාවිතය පාලනය කළ යුතු අතර යථා තත්වයට පත් කිරීම සඳහා ක්‍රියාමාර්ග පර්‌යේෂණ කර ක්‍රියාත්මක කළ යුතු බව කනස්සල්ලට තුඩු දී ඇති කරුණකි.

එප්පාවල පාෂාණ පොස්පේට්: ශ්‍රී ලංකාවේ උපාය මාර්ගික සම්පත
එප්පාවල ප්‍රසිද්ධියට පත්ව ඇත්තේ වර්ග කිලෝමීටර් 6 ක් පුරා පැතිරී ඇති ඇපටයිට් නිධිය නිසාය. මෙම නිධිය 1971 දී සොයා ගනු ලැබුවේ භූ විද්‍යා සමීක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව විසිනි. එප්පාවල පාෂාණ පොස්පේට් නිධියේ පතල් කළ හැකි මුළු සංචිතය ටොන් මිලියන 31.5 කි. මෙම නිධියේ අඩංගු ප්‍රාථමික ඛනිජය ක්ලෝරෝ-ෆ්ලෝරෝ ඇපිටයිට් වන අතර එහි පොස්පරස් පෙන්ටොක්සයිඩ් සියයට 40 ක් පමණ අඩංගු වේ. ඉහළ පොස්පරස් අන්තර්ගතය සහ අඩු හානිකර අපද්‍රව්‍ය නිසා එප්පාවල නිධිය ඉහළ ශ්‍රේණියේ ලෝ පස් ලෙස වර්ගීකරණය කළ හැකිය.
මෙම නිධිය දශක පහක පමණ කාලයක් තිස්සේ නිස්සාරණය කර පොස්පරස් පොහොර ප්‍රභවයක් ලෙස භාවිත කර ඇත. එප්පාවල නිධියෙන් පොහොර දෙකක් සාදනු ලබනු අතර, එම දෙවර්ගය වන්නේ සියයට 28-30 ක පොස්පේට් පෙන්ටොක්සයිඩ් අන්තර්ගතයක් ඇති එප්පාවල පාෂාණ පොස්පේට් පොහොර (ERP) සහ සියයට 38-40 පමණ පොස්පේට් පෙන්ටොක්සයිඩ් අන්තර්ගතයක් අඩංගු ඉහළ ශ්‍රේණියේ එප්පාවල පාෂාණ පොස්පේට් පොහොර (HERP). වර්තමානයේ එප්පාවල පාෂාණ පොස්පේට් පොහොර දේශීයව නිස්සාරණය කරන එකම පොහොර වේ. (ඩොලමයිට් හැර). මෙම පොහොරවල ද්‍රාව්‍යතාව ඉතා අඩු බැවින්, ERP සහ HERP යන දෙකම වාර්ෂික භෝග සඳහා භාවිත කළ නොහැක.

එප්පාවල පොස්පේට් නිධියේ තිරසාර භාවිතය
වර්තමානයේ, රජය සතු ව්‍යවසායක් වන ලංකා පොස්පේට් සමාගම, ERP සහ HERP නිෂ්පාදනය කිරීම සඳහා මෙම නිධියෙන් වාර්ෂිකව පොස්පේට් පාෂාණ මෙට්‍රික් ටොන් 65,000 ක් පමණ නිස්සාරණය කරයි. මෙම නිෂ්පාදන අනුපාතය අනුව එප්පාවල නිධිය තවත් වසර 480 කට ප්‍රමාණවත් වනු ඇත. මෙට්‍රික් ටොන් 200,000 ක් පමණ නිස්සාරණය කර අතිරික්තය අපනයනය කර අත්‍යවශ්‍ය විදේශ විනිමය උපයා ගැනීමට පසුගිය රජය සැලසුම් කර තිබුණි. කෙසේ වෙතත්, මෙම ප්‍රතිපත්තිය වසර 157 කින් පමණ තැන්පතුව අවසන් කිරීමට හේතු වනු ඇත. විශේෂයෙන් ලොව පුරා සීමිත සංචිත සැලකිල්ලට ගැනීමේදී, ශ්‍රී ලංකාව පොස්පේට් පාෂාණ නිපදවන කුඩාම නිෂ්පාදකයකු වීම (ගෝලීය නිෂ්පාදනයෙන් ඉතා සුළු කොටසක් පමණක් වන) නිසාම, පොස්පේට් සම්පත්වල උපාය මාර්ගික වැදගත්කම අඩු නොකරයි. එප්පාවල පොස්පේට් පාෂාණ නිධිය කාර්යක්ෂමව කළමනාකරණය නොකළහොත් එය ඉතා ඉක්මනින් ක්ෂය විය හැකි අතර එහි  ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අනාගත ප්‍රවේශය සහ අපනයන අවස්ථා සීමා වනු ඇත. පොස්පේට් පාෂාණ සඳහා ගෝලීය ඉල්ලුම ඉහළ යන විට ශ්‍රී ලංකාව වැනි සංචිත ඇති රටවල් පොස්පරස් භූ දේශපාලනයේ වඩාත් වැදගත් වනු ඇත.

විකල්පයක් ලෙස තනි සුපිරි පොස්පේට්
සාපේක්ෂව අඩු සංකීර්ණ තාක්ෂණයක් භාවිත කිරීමෙන් එප්පාවල නිධියෙන් වඩාත් ද්‍රාව්‍ය පොස්පේට් පොහොරක් වන තනි සුපර් පොස්පේට් (SSP) නිපදවිය හැකිය. එප්පාවල කලාපයේ ජනතාවට SSP නිෂ්පාදනය සඳහා ද්‍රාව්‍ය පොස්පරස් පොහොර නිෂ්පාදනය සම්බන්ධයෙන් තිබූ ඕනෑම පාරිසරික ගැටලුවක් ඉවත් කරන ශුන්‍ය අපජල තාක්ෂණයක් දැන් ලබා ගත හැකිය. SSP කැටිති සෑදීමට පෙර, සිහින්ව අඹරන ලද ERP දිනකට සියයට 70 පමණ සල්ෆියුරික් අම්ලය සමඟ මිශ්‍ර කර සති 2 සිට 4 දක්වා සකස් කරනු ලබයි. 
සියලුම අපද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදන කම්හල තුළ ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කරනු ලබන බැවින්, කිසිදු අපද්‍රව්‍යයක් (දියර, දූවිලි හෝ වායුවක්) කම්හලෙන් පිටතට නොඑනු ඇත. ERP වලින් සාදන ලද SSP වල ද්‍රාව්‍ය (සිට්‍රික් අම්ලය සියයට2) පොස්පේට් පෙන්ටොක්සයිඩ් ප්‍රමාණය සියයට 17-22 ක් පමණ විය හැකි අතර, ERP වල එය සියයට 4-6 ක් පමණ වේ. SSP වී වගාවේදී ඵලදායී ලෙස භාවිත කළ හැකි බව පර්‌යේෂණ මගින් ඔප්පු කර ඇත. මෙය වී වගාව සඳහා TSP ආනයනය කිරීමේ අවශ්‍යතාව වහාම අඩු කර විදේශ විනිමය ඉපැයීම් ඉතිරි කර ගත හැකිය. සහල් වලට වඩා අනෙකුත් බෝග අංශවල පොස්පරස් පොහොර ලෙස SSP භාවිත කිරීමේ විභවය තක්සේරු කිරීම සඳහා පර්‌යේෂණ පැවැත්විය යුතුය. ERP වලට වඩා ද්‍රාව්‍යතාවක් SSP වල ඇති බැවින්, එය බහු වාර්ෂික භෝග සඳහා වන ERP අවශ්‍යතාවද අඩු කරනු ඇත.
මෑතකදී, ශ්‍රී ලංකාවේ SSP නිෂ්පාදනය සඳහා ආයෝජනය කිරීමට රජය සහ පෞද්ගලික අංශය උනන්දු වී ඇත. ඇත්ත වශයෙන්ම එක් පෞද්ගලික සමාගමක් දැනටමත් SSP නිෂ්පාදන කම්හලක් ස්ථාපිත කර ඇත. SSP නිෂ්පාදනය සඳහා අවශ්‍ය සල්ෆියුරික් අම්ලය දැනට ආනයනය කළ යුතුය. එහෙත් පරන්තන්හි රසායනික කම්හල නැවත ආරම්භ කිරීමේ රජයේ ප්‍රතිපත්තියත් සමග සල්ෆියුරික් අම්ලය ආනයනය කිරීමේ අවශ්‍යතාව අඩු කරමින් දේශීයව නිෂ්පාදනය කළ හැකිය.

සමාප්තිය
සීමිත පොස්පේට් පාෂාණ සංචිත පිළිබඳ ගැටලුව පාරිසරික අභියෝගයක් පමණක් නොව, ආර්ථික හා භූ දේශපාලනික අභියෝගයක් ද වේ. මොරොක්කෝව, චීනය සහ ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය වැනි රටවල් ගෝලීය පොස්පේට් නිෂ්පාදනයේ සැලකිය යුතු කොටස් පාලනය කරන බැවින් පොස්පරස්වල උපාය මාර්ගික වැදගත්කම අධිතක්සේරු කළ නොහැකිය. දශක කිහිපයකින්, විශාල සංචිත ඇති රටවල් මෙම තීරණාත්මක සම්පතට ප්‍රවේශ වීම සඳහා ගෝලීය තරගකාරිත්වයේ කේන්ද්‍රස්ථානය බවට පත්විය හැකිය.
පොස්පේට් පාෂාණවල අනාගතය ගෝලීය ආහාර සුරක්ෂිතතාව අනාගතය සමග බැඳී ඇති අතර පොස්පරස් ගෝලීය බල ගතිකයේ තීරණාත්මක සාධකයක් බවට පත්වීමේ විභවය සැබෑ හැකියාවකි. එබැවින් ශ්‍රී ලංකාව ඇතුළු රටවල් තම පොස්පේට් සම්පත් කාර්යක්ෂමව කළමනාකරණය කිරීමට පරෙස්සමෙන් පියවර ගත යුතුය. වර්තමාන කෘෂිකාර්මික අවශ්‍යතා සහ අනාගත පරම්පරා සඳහා ඥානවන්තව භාවිත කරන බව සහතිකයක් ලැබෙන්නේ එවිටය. 
ගෝලීය ජනගහනය වර්ධනය වන විට පොස්පරස් සඳහා ඇති ඉල්ලුම වැඩි වනු ඇති අතර එමගින් ජාතීන් විසින් තිරසාර නිස්සාරණය පොහොර නිෂ්පාදනයේ තාක්ෂණික දියුණුව සහ කාර්යක්ෂම කෘෂිකාර්මික පිළිවෙත් සඳහා සැලසුම් කිරීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. පොස්පරස් කළමනාකරණයෙන් ගෝලීය කෘෂිකර්මාන්තයේ වෙළෙඳාමේ සහ භූ දේශපාලනයේ පවා අනාගතය හැඩගස්වා ගත හැකි අතර එය ගෝලීය බල තුලනයේ ප්‍රධාන නිර්ණායකයක් ලෙස ස්ථාපිත කළ හැකිය.

(මෙම ලියුම්කරු ශ්‍රී ලංකා කෘෂිකර්ම පර්‌යේෂණ ප්‍රතිපත්ති කවුන්සිලයේ සභාපති සහ පාංශු සාරවත් බව සහ පෝෂණ කළමනාකරණය පිළිබඳ මහාචාර්යවරයෙක් ද වේ)